Raunfærnimat í skipstjórn hefur verið í boði frá árinu 2013. Viska, fræðslu- og símenntunarmiðstöð Vestmannaeyja þróaði raunfærnimatið á sínum tíma og hefur haldið utan um framkvæmd matsins á landsvísu frá upphafi. Á þessum tíma hefur innihald og fyrirkomulag raunfærnimatsins tekið breytingum þar sem markmiðið hefur ætíð verið að aðlaga það eins og mögulegt er að markhópnum.
Hvað leiddi til matsins
Í upphafi árs 2009 hóf ég vinnu að mynddiski þar sem náms- og starfsráðgjöf á vinnustað var kynnt sjómönnum. Ástæðan fyrir þessari útgáfu var sú að erfitt hafði reynst að ná til sjómanna í Vestmannaeyjum með náms- og starfsráðgjöf á vinnustað sem Viska býður uppá. Mynddisknum var dreift á alla stærri báta og togara á landinu. Í framhaldi af þessu verkefni ákvað ég að gera rannsókn á meðal undirmanna á íslenskum fiskiskipum. Rannsóknina vann ég í meistaranámi mínu í náms- og starfsráðgjöf við Háskóla Íslands 2010 – 2011. Markmið rannsóknarinnar var að kanna upplifun og viðhorf undirmanna á sjó gagnvart starfi sínu, námi almennt og náms- og starfsráðgjöf, sem og hvaða möguleika þeir sæju varðandi nám meðfram starfi. Rannsóknin leiddi meðal annars í ljós að flestir þátttakendanna voru illa upplýstir um það nám og náms- og starfsráðgjöf sem væri í boði. Einnig sáu þátttakendurnir töluverðar hindranir hvað varðar möguleika þeirra á að stunda nám með starfi.
Í kjölfarið á rannsókn minni kom upp sú hugmynd hjá Visku að þróa raunfærnimat í skipstjórn. Styrkur, og jafnframt leyfi, fékkst frá Fræðslumiðstöð atvinnulifsins til þessa verkefnis. Sú vinna hófst árið 2011. Myndaður var stýrihópur sem samanstóð af fulltrúum stéttarfélaga í sjávarútveginum, Skipstjórnarskólanum og Framhaldssskólanum í Vestmannaeyjum. Unnið var í nánu samstarfi við Skipstjórnarskólann og Fræðslumiðstöð atvinnulífsins. Skipstjórnarskólinn ákvarðaði hvaða áfangar væru mögulegir til raunfærnimats og unnið var eftir vottuðu evrópsku ferli í raunfærnimati sem Fræðslumiðstöð atvinnulífsins heldur utan um. Í framhaldi hófst vinna við að útbúa færnimöppu og sjálfsmatslista fyrir matið og finna matsaðila. Skilyrðin fyrir þátttöku í matinu var 25 ára lífaldur og fimm ára starfsreynsla á sjó. Í markhópnum voru undirmenn á sjó þ.e. þeir sem höfðu starfsreynslu sem hásetar, bátsmenn, og/ eða netamenn og höfðu stutta formlega skólagöngu að baki.
Framkvæmd raunfærnimatsins
Haustið 2013 var boðið upp á raunfærnimat í skipstjórn í fyrsta sinn. Safnað var í hóp þátttakenda og fóru matsviðtölin fram í húsnæði Skipstjórnarskólans í Reykjavík einu sinni á því ári. Þátttakendur voru 16, allt karlar, og komu þeir víðsvegar að af landinu. Sama fyrirkomulag var viðhaft árið 2014. Framkvæmd matsins gekk nokkuð vel, en það kom í ljós að þetta fyrirkomulag hentaði ekki starfandi sjómönnum. Menn áttu erfitt með að komast frá vinnu vegna álags. Vertíðir meira eða minna alltaf í gangi og mikið í húfi. Dæmi voru um að sjómenn komu akandi frá Vestfjörðum í matið, og fóru svo til baka án hlés til þess að komast sem fyrst á sjó til að klára kvótann, einnig áttu menn erfitt með að fá frí. Þetta var helsta ástæða þess að mögulegir þátttakendur hættu við að taka þátt í raunfærnimatinu. Það var því ljóst að endurskoða þyrfti ákveðna þætti í ferlinu.
Tekin var ákvörðun um að breyta fyrirkomulaginu á þann hátt að allt ferlið yrði á einstaklingsgrunni og aðlagað að aðstæðum þátttakanda eins og hægt væri. Þessar breytingar voru teknar í skrefum og höfðu tækniframfarir áhrif á hraða þeirra. Fyrstu breytingarnar voru þær að aðstoð við útfyllingu gagna fór ekki fram á hópfundi heldur á einstaklingsfundi með náms- og starfsráðgjafa. Ekki var heldur safnað í hóp fyrir matviðtölin. Í þess stað er nú í boði að hafa viðtölin á þeirra heimasvæði, á staðnum eða í gegnum síma allt eftir hvað hentar sjómanninum. Síðar meir hefur verið í boði að nota Teams fyrir undirbúning og matsviðtölin og hafði Covid 19 faraldurinn mikil áhrif þar á. Gott samstarf hefur verið við símenntunarmiðstöðvar um landið sem hafa vísað fólki á matið, aðstoðað þátttakendur við undirbúning undir matið og eftir aðstæðum boðið upp á aðstöðu fyrir matsviðtölin.
Frá árinu 2015 hefur raunfærnimatið í skipstjórn verið í boði á landsvísu jafnt og þétt yfir árið. Fjöldi þeirra sem hafa lokið mati árlega hefur verið nokkuð stöðugur þ.e. frá 24 – 27 þátttakendum, fyrir utan árið 2015 þegar 31 var samþykktur í matið en einungis níu þátttakendur luku því. Ekki hefur fengist viðhlítandi skýring á því. Alls hafa 203 þátttakendur lokið mati í raunfærnimatinu, í samtals 1.190 áföngum. Hingað til hafa allir þátttakendur verið karlar. Meðalaldur þátttakenda þessi níu ár er 39 ár sem er nokkuð hár aldur, sjá töflu 1 hér fyrir neðan.
Tafla 1.
Tafla 2.
Tafla 3.
Ekki hefur verið gerð formleg könnun á hve margir þátttakenda hafi farið í námið í kjölfar matsins og lokið námi. Hinsvegar, í þeim viðtölum sem ég haft sem náms- og starfsráðgjafi og verkefnastjóri raunfærnimatsins, hefur endurspeglast hve jarðbundnar manngerðir sjómenn almennt eru. Þar kom ítrekað fram að þeir hafa sótt í raunfærnimatið í skipstjórn vegna þess að þeir stefna á námið í skipstjórn í framhaldi af matinu.
Hvað kemur í kjölfar raunfærnimatsins?
Það er lykilatriði fyrir þá sem ljúka raunfærnimati að geta farið í námið sem fyrst í framhaldi af matinu. Skipstjórnarnám er nú í boði í tveimur skólum. Skipstjórnarskólinn í Tækniskólanum í Reykjavík er móðurskólinn. Hann býður bæði upp á dagskólanám og lotutengt dreifnám á öllum stigum, og Menntaskólinn á Ísafirði er með nám í skipstjórn í boði á A og B stigi í lotutengdu dreifnámi. Meirihluti þeirra sem sækja í raunfærnimatið í skipstjórn eru á vinnumarkaði og velja þeir því dreifnámið.
Staðan í dag
Raunfærnimatið í skipstjórn hefur nú verið í gangi í níu og hálft ár. Það er því komin nokkuð góð reynsla á framkvæmd þess. Á þessu tímabili hafa ýmsar breytingar verið gerðar, eins og nefnt hefur verið að hluta til, hér fyrir ofan. Fjöldi þeirra áfanga sem hafa verið í boði hefur verið nokkuð rokkandi og hafa breytingar með nýrri námskrá haft þar áhrif. Í dag eru tíu áfangar í boði, bæði verklegir og fagbóklegir. Áfangarnir eru á A, B og C stigi. Á þessu tímabili hafa verið gerðar nokkrar breytingar á sjálfsmatslistum, mestar þó þegar ný námskrá í skipstjórn var tekin í notkun. Einnig hafa skilyrðin til þátttöku í matinu verið lækkuð niður í þriggja ára starfsreynslu á sjó og 23. ára lífaldur. Í allri þessari vinnu hefur gott samstarf á milli aðila skipt höfuðmáli. Matsaðilarnir hafa komið frá mismunandi landssvæðum, en í dag eru þeir þrír talsins og allir búsettir í Vestmannaeyjum. Fræðslumiðstöðvarnar um allt land hafa verið í samstarfi með okkur í þessu verkefni. Í dag eru allir þættir í ferli raunfærnimatsins orðnir rafrænir. Tölvupóstur og sími er mikið notaður fyrir öll samskipti og undirbúning undir matið, og Teams hentar vel fyrir matsviðtölin. Matsviðtölin geta farið fram á símenntunarmiðstöðum á heimasvæði þátttakanda eða heima við í gegnum Teams. Einnig hafa viðtöl verið tekin á sjó. Viðtölin eru að mestu samtöl, þó eru nokkur verkefni í ákveðnum áföngum og þarf t.d. að sýna fram á getu í netavinnu með því að bæta netabút í beinni, eins og sagt er, og hefur það gengið mjög vel.
Á þessum árum sem raunfærnimatið í skipstjórn hefur verið í boði hefur okkur tekist að sníða þá vankanta sem hafa komið í ljós, og náð að aðlaga matið sífellt betur að markhópnum Við horfum því björtum augum fram á veginn því að raunfærnimatið í skipstjórn hefur sannað gildi sitt.
Forsíðumynd: ljósmyndari Alexandra S. Róbertsdóttir
